Doğru Kullanım Üzerine Düşünceler
Dil, yalnızca kelimelerden değil; kültürden, inançtan, gelenekten ve ölüm gibi insanlık halleri karşısındaki tutumlardan da oluşur. Özellikle ölüm gibi derin ve ontolojik bir durum söz konusu olduğunda, hangi kelimenin seçildiği, yalnızca dil bilgisel bir tercih değil, aynı zamanda bir dünya görüşü beyanıdır. Bu bağlamda sıklıkla karıştırılan iki ifade üzerine kafa yoracağız biraz: “ebediyete intikal etmek” mi, yoksa “ebediyete irtihal etmek” mi daha doğrudur?
İntikal Etmek: Resmî ve Yerleşik Bir Anlatım
“İntikal”, Arapça kökenli bir kelime olup “bir yerden başka bir yere geçiş” anlamına gelir. Günümüz Türkçesinde, özellikle resmî yazışmalarda, devlet büyüklerinin taziye mesajlarında sıklıkla “ebediyete intikal etti” ifadesi tercih edilir. Bu ifade, kişinin fani hayattan sonsuzluk âlemine geçtiği anlamını taşır. Duygusal bir yükten çok, metinlerde soğukkanlılık ve resmiyet barındırır. Devlet dili bu nedenle “intikal”i tercih eder.
Örnek:
“Kıymetli büyüğümüz bugün sabaha karşı ebediyete intikal etmiştir.”
İrtihal Etmek: Şiirsel ve Klasik Bir Duruş
“İrtihal” kelimesi de Arapçadır ve “göçmek”, “hareket etmek”, “bir yerden ayrılmak” anlamlarını taşır. Klasik edebiyat ve tasavvuf geleneğinde, bu kelime ölümün göç niteliğini daha açık şekilde vurgular. “Ebediyete irtihal etmek” ifadesi, kişinin sadece ölmediğini; bu dünyadan manevi bir yolculuğa çıktığını imler. Bu bakımdan, “irtihal” daha edebi, içli ve tasavvufi bir tercih olarak öne çıkar.
Hangisi Doğru?
Sunuculuk yaptığım her programda “irtihal etmek” olarak kullanır, program sonunda ise muhakkak “acaba hangi kullanımı daha doğru?” sorgulamalarına muhatap olurum. Bana kalırsa iki ifade de anlam bakımından doğrudur, fakat kullanım bağlamına göre tercih edilmelidir. “Ebediyete intikal etmek”, modern Türkçede daha yerleşik, yaygın ve resmî bir ifadedir. Türk Dil Kurumu ve pek çok sözlükte bu kullanım örneklendirilmiştir. “İrtihal” ise daha çok edebi metinlerde, klasik yazılarda ya da şairane ifadelerde görülür.
Edebiyatta ve Gündelik Dilde Kullanımı
Bir yakınınız vefat ettiğinde, sosyal medya paylaşımında “ebediyete intikal etti” demek, modern bir anlayışı yansıtırken, “ebediyete irtihal etti” demek, kelimelerin ardına daha fazla his yüklemek isteyen bir yazarın, şairin seçimi olabilir. Her iki kullanım da dile, merhuma ve yazana göre farklılık gösterebilir.
Sonuç Yerine: Ölümün Dilini Seçmek
Bir kelimeyi seçmek, bazen bir dünya görüşünü seçmek demektir. “İntikal” kelimesi ile “irtihal” arasında bu kadar fark yokmuş gibi görünse de, birinde geçiş, diğerinde ise göç ve veda vardır. Biri haber verir, diğeri ise anlatır. Biri bildirir, diğeri duygulandırır.
Dil, nihayetinde yaşayan bir varlıktır. Siz hangi kelimeyi seçerseniz, ölüm karşısında o kadar konuşmuş olursunuz.
(Fotoğraf Kastamonu, Şeyh Şaban-ı Veli Hazretleri’nde tarafımdan çekilmiştir.)
Okuma Önerileri
- Doğan Aksan – Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle Dilbilim
- Mustafa Kutlu – İrfan Atlası
- Cemil Meriç – Bu Ülke
- TDK Güncel Türkçe Sözlük ve Kubbealtı Lûgatı
- Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat – Ferit Devellioğlu
